Στις σωματόμορφες διαταραχές, το άτομο παραπονείται για σωματικά συμπτώματα, κάποιες φορές πολύ έντονα, που παραπέμπουν σε κάποιο σωματικό ελάττωμα ή δυσλειτουργία και για τα οποία δεν μπορεί να ανιχνευθεί κάποια οργανική βάση. Τα συμπτώματα δε βρίσκονται κάτω από τον εκούσιο έλεγχο του ατόμου, ούτε δημιουργούνται εσκεμμένα.  Κατά το DSM-IV-TR οι σωματόμορφες διαταραχές είναι:

-διαταραχή του πόνου

-σωματοδυσμορφική διαταραχή

-υποχονδρίαση

-σωματοποιητική διαταραχή

-διαταραχή της μετατροπής

*Στο DSM 5 έχουν αφαιρεθεί οι διαγνώσεις: σωματοποιητική, υποχονδρίαση, διαταραχή πόνου, αδιαφοροποίητη σωματόμορφη– σε μεγάλο βαθμό έχουν αντικατασταθεί από τη διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων.

Διαταραχή του Πόνου

Πόνος που είναι αρκετά σοβαρός ώστε να δικαιολογείται η παρέμβαση ειδικού. Ο πόνος προκαλεί σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στη λειτουργικότητα. Οι ψυχολογικοί παράγοντες θεωρούνται σημαντικοί για την έναρξη, τη σοβαρότητα ή τη διατήρηση του πόνου. Ο πόνος δε δημιουργείται εσκεμμένα, ούτε είναι προσποιητός και δεν οφείλεται σε κάποιο άλλο ψυχολογικό πρόβλημα. Mπορεί να αρχίζει ή να εντείνεται έπειτα από κάποια σύγκρουση ή στρες. Σε έναν εξωτερικό παρατηρητή, μπορεί να φαίνεται ότι το άτομο χρησιμοποιεί τον πόνο για να αποφύγει κάποια δυσάρεστη δραστηριότητα ή για να αποσπάσει την προσοχή και το ενδιαφέρον των άλλων. Η ακριβής διάγνωση είναι δύσκολη, επειδή ο πόνος είναι υποκειμενική εμπειρία.

Σωματοδυσμορφική διαταραχή

Έντονη ενασχόληση με κάποιο φανταστικό ελάττωμα ή εμφανώς υπερβολική ανησυχία για κάποιο μικρό ελάττωμα στην εξωτερική εμφάνιση. Αυτή η έντονη ενασχόληση προκαλεί σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στη λειτουργικότητα. Αυτή η έντονη ενασχόληση δεν οφείλεται σε κάποια άλλη ψυχική διαταραχή, όπως είναι η ψυχογενής ανορεξία. Τα συμπτώματα προκαλούν ιδιαίτερη δυσφορία: περίπου το 50% κάνει σκέψεις αυτοκτονίας, ενώ το 25% καταφεύγει τελικά στην πλαστική χειρουργική, χωρίς όμως ανακούφιση. Εμφανίζεται λίγο συχνότερα στις γυναίκες από ό,τι στους άντρες. Πολύ συχνή η συννοσηρότητα, και ειδικότερα με τη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, την κοινωνική φοβία, την ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή, τη κατάχρηση ουσιών και τις διαταραχές της προσωπικότητας

Υποχονδρίαση

Έντονη ενασχόληση του ατόμου με φόβους ότι έχει κάποια σοβαρή ασθένεια. Η έντονη ενασχόληση συνεχίζεται παρά τις διαβεβαιώσεις για το αντίθετο από τους γιατρούς. Η έντονη ενασχόληση δεν οφείλεται σε παραληρητική διαταραχή ή σε σωματοδυσμορφική διαταραχή. Τα συμπτώματα διαρκούν για τουλάχιστον 6 μήνες. Τα συμπτώματα προκαλούν σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στη λειτουργικότητα. Συνήθως εμφανίζεται στην πρώιμη ενήλικη ζωή και τείνει να είναι χρόνια. Συνυπάρχει συχνά με τις αγχώδεις διαταραχές και τις διαταραχές της διάθεσης.

Σωματοποιητική διαταραχή

Ιστορικό πολλών εκφράσεων δυσαρέσκειας για σωματικές ενοχλήσεις επί σειρά ετών. Τουλάχιστον τέσσερα συμπτώματα πόνου, καθώς και τουλάχιστον δύο γαστρεντερικά συμπτώματα, ένα σεξουαλικό σύμπτωμα και ένα ψευδονευρολογικό σύμπτωμα. Εμφανίζεται συνήθως στις αρχές της ενήλικης ζωής – υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι μπορεί να μην έχει τόσο σταθερή πορεία. Εμφανίζει υψηλή συννοσηρότητα με τις αγχώδεις διαταραχές, τις διαταραχές της διάθεσης, την κατάχρηση ουσιών, τις διαταραχές της προσωπικότητας και τη διαταραχή της μετατροπής. Σύμφωνα με το DSM-IV-TR τα ειδικότερα συμπτώματα της διαταραχής μπορεί να ποικίλλουν στα διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια.

Διαταραχή της μετατροπής

Ένα ή περισσότερα συμπτώματα που επηρεάζουν την κινητική ή την αισθητηριακή λειτουργία και παραπέμπουν σε κάποιο νευρολογικό ή σωματικό πρόβλημα. Τα συμπτώματα σχετίζονται με κάποια σύγκρουση ή στρες. Τα συμπτώματα δεν δημιουργούνται εκούσια και δεν μπορούν να αποδοθούν σε ιατρικό πρόβλημα. Πιθανά συμπτώματα μερική ή ολική παράλυση των χεριών ή των ποδιών, επιληπτικές κρίσεις και διαταραχές του συντονισμού, αίσθηση τσιμπήματος, μυρμηγκιάσματος ή ανατριχίλας στο δέρμα, έλλειψη ευαισθησίας στον πόνο, αναισθησία, μερική ή ολική τύφλωση, σωληνοειδή όραση, αφωνία, ανοσμία.

Η διαταραχή της μετατροπής έχει μακρά ιστορία. Αρχικά ονομάστηκε υστερία – ο Ιπποκράτης θεωρούσε πάθηση που αφορά μόνον τις γυναίκες, ότι προκαλούνταν από την περιπλάνηση της μήτρας μέσα στο σώμα και ότι συμβόλιζε τη μεγάλη επιθυμία του γυναικείου σώματος για τη γέννηση ενός παιδιού. Ο όρος «μετατροπή» προήλθε από τον Freud, που θεωρούσε ότι το άγχος και η ψυχική σύγκρουση μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα.

Υπόκριση

Το άτομο προσποιείται εσκεμμένα ότι πάσχει από κάποια ανικανότητα ή αναπηρία, προκειμένου να αποφύγει κάποιο καθήκον ή προκειμένου να πετύχει κάποιο στόχο, π.χ. αποζημίωση από ασφαλιστική εταιρεία. Διάκριση από τη διαταραχή της μετατροπής, με βάση το κατά πόσο τα συμπτώματα έχουν υιοθετηθεί συνειδητά.

Ακατανόητα προσποιητή διαταραχή

Το άτομο προκαλεί εσκεμμένα σωματικά συμπτώματα (ή κάποιες φορές ψυχολογικά συμπτώματα). Μπορεί να επινοήσει συμπτώματα ή μπορεί να προκαλέσει κάποιο τραύμα στον εαυτό του. Σε αντίθεση με την υπόκριση, τα συμπτώματα της ακατανόητα προσποιητής διαταραχής δε συνδέονται εμφανώς με κάποιο στόχο. Η ακατανόητα προσποιητή διαταραχή μπορεί επίσης να διαγνωστεί σε ένα γονέα που προκαλεί σωματικές ασθένειες στο παιδί του. Στην περίπτωση αυτή, ονομάζεται ακατανόητα προσποιητή διαταραχή δια αντιπροσώπου ή σύνδρομο Munchausen δια αντιπροσώπου.

Σωματόμορφες Διαταραχές: Αιτιολογία

Η ακριβής μορφή των γνωστικών στρεβλώσεων μπορεί να διαφέρει, αλλά οι περισσότερες σωματόμορφες διαταραχές μοιάζει να χαρακτηρίζονται: (α) από υπερβολική ανησυχία σχετικά με την υγεία και (β) από τάση του ατόμου να παρερμηνεύει με καταστροφικό τρόπο τυχόν συμπτώματα. Οι αρνητικές σκέψεις οδηγούν σε αυξημένο άγχος και οι μεταβολές στα επίπεδά της κορτιζόλης, αυξάνουν τα σωματικά συμπτώματα, αλλά και τη δυσφορία που βιώνει το άτομο εξαιτίας τους. Οι στρεβλώσεις αυτές μπορεί να σημαίνουν ότι: (α) το άτομο υιοθετεί το ρόλο του ασθενή – και αυτό ενδέχεται να εντείνει τα συμπτώματα, μέσω του περιορισμού της σωματικής άσκησης και άλλων συμπεριφορών που προάγουν την υγεία (β) το άτομο αναζητά βοήθεια και επιβεβαίωση, και αυτή η αναζήτηση ενισχύεται θετικά και αρνητικά. Φαίνεται πως οι κοινωνικοί παράγοντες κατέχουν πολύ μεγαλύτερο ρόλο απ`ό,τι η κληρονομικότητα.

Σωματόμορφες Διαταραχές: Θεραπεία

Υπάρχουν ελάχιστες έρευνες με ομάδες ελέγχου για τη σχετική αποτελεσματικότητα των διαφόρων θεραπειών. Η βραχεία ψυχοδυναμική θεραπεία είναι αποτελεσματική στις σωματόμορφες διαταραχές. Στην γνωστική-συμπεριφορική προσέγγιση οι τεχνικές εστιάζονται στο να βοηθήσουν το άτομο να αναγνωρίσει και να αλλάξει τα συναισθήματα που πυροδοτούν τις σωματικές ανησυχίες, να αλλάξει τον τρόπο σκέψης γύρω από τα σωματικά συμπτώματα και, να αλλάξει τη συμπεριφορά- να σταματήσει να υιοθετεί το ρόλο του ασθενή και να λαμβάνει περισσότερη ενίσχυση από τη συμμετοχή σε κοινωνικές αλληλεπιδράσεις άλλου τύπου. Οι γνωστικές στρατηγικές περιλαμβάνουν την εκπαίδευση των ατόμων ώστε να δίνουν λιγότερη προσοχή στο σώμα τους ή εναλλακτικά να βοηθήσουν το άτομο να αναγνωρίζει και να αμφισβητεί τις αρνητικές σκέψεις για το σώμα του. Ορισμένες φορές δίνεται μια μικρή ποσότητα αντικαταθλιπτικών προς ανακούφιση των συμπτωμάτων.